ناکاربرانه/ مسجد، مسجد است.

مرتضی نظری زاده کرمانی، دوهفته نامه طراح امروز،شماره 11، زمستان 1395، صفحه 16

آدمهای زیادی را دیده ام که از خودکار به عنوان گوش پاک کن استفاده می کنند، کار درستی نیست، ولی لذت بخش است، اما با تمام لذتی که دارد، می دانیم که کاربری خودکار گوش پاک کن نیست. موزه به خاطر برگزاری جشنی سالیانه تبدیل به محل اجتماعات نمی شود، یا سالن عمومی یک هتل برای برگزاری جشن نامزدی تبدیل به تالار عروسی نمی شود، هیچگاه یک کاربری به خاطر لحظات خاص تعریف نمی گردد؛ اما متأسفانه معماری ما عرصه همین لحظه های خاص است. ایمان دارم اگر خودکار یکی از کاربری های معماری کشور ما بود، امروز همه آنرا به عنوان گوش پاک کنی که می نویسد، می شناختند، به همین دلیل تصمیم گرفتیم در “ناکاربرانه” این لحظات خاص را از ریشه ها و مفاهیم واقعی هر کاربری جدا کنیم، و بگونه ای ماهیت خودکار را فارق از لحظه ها نشان دهیم. و تلاش کنیم با پاک سازی هر کاربری، کارکرد شوم الحاقی به هر فضا را از آن جدا کنیم، وجود این عملکرد های شوم زمانی دردآورتر می شود، که بدانید دلیل تمام این اتفاقات این است که عده ای می خواهند از هر چیز ثروت تولید کنند، کسب درآمد خوب است، اما نه به هر قیمتی، و قیمت نابودی برخی فضاها در معماری ایران قیمتی است که هیچ ثروتی جایگزین آن نمی شود. شأن کاربری ها به راحتی زیر سئوال می رود، و اغتشاش فکری و ناخوانایی کاربری ها را موجب می شود، آنهم در کشوری که تشخیص سیاه از سفید مشکل است.

در قسمت اول (این مقاله) سراغ یکی از حساس ترین عناصر معماری ایرانی – اسلامی یعنی مسجد می رویم. و در قسمت دوم سراغ همه کاربری هایی می رویم که توسط عده ای نابکار تبدیل به ناکاربری شده اند، کاربری هایی مثل خانه ای با موقعیت اداری، پارکینگی با موقعیت عروسی، لابی با موقعیت پارتی، ساختمان های چند منظوره با موقعیت انجام هر منظوری (منظورمان multifunction نیست). از شما خواهش می کنم برای خواندن این مقاله خوب گوش کردن و بی طرفی در قضاوت را پیش فرض قرار دهید، تا بتوانیم با نگاهی تحقیقی و تحلیلی به ماجرا نگاه کنیم. هرچند در کشورمان به محض درخواست برای بی طرفی، تازه همه فیلشان یاد هندوستان طرفداری می افتد، و با ابروانی درهم خواندن را ادامه می دهند، پس همه با هم با ابروانی گره خورده ادامه می دهیم.

اینجا مسجد است یا…؟

عموماً شعارهای زیادی برای خانه وجود دارد، شاید به این خاطر است که خانه مقوله قابل تحلیلی است، پس شنیدن شعارهایی چون خانه، خانه است در غرب ابداً موضوع عجیبی نیست، و آنرا مانیفست یک سبک و روش در معماری می دانند، اما بی شک مسخره ترین کار این است که کسی در ایتالیا مقاله ای بنویسد و تیتر آنرا بگذارد: کلیسا، کلیسا است، مطمئناً به عقل نویسنده مقاله شک می کنند، چون حتی قابلیت طرح هم ندارد، که آیا از کلیسا به جز کارکرد اصیل و واقعی آن می توان استفاده دیگری کرد؟، مثلاً در کلیسای نور اثر شگفت انگیز تادوآندو در زیر زمینش تهیه غذا و غذای بیرون بر ساخته شود!، یا کلیسای آب، کلیسای چند بُعدی یا اکثر بناهای فوق العاده ای که برای کلیسا ساخته می شود، در حین بهره برداری و یا در حال ساخت کسی بپرسد که آیا می توان از آن به عنوان مجتمع فرهنگی استفاده کرد؟، می توان زیر آن پارکینگ طبقاتی برای تئاتر کنار دستی احداث کرد؟، یا از بدنه کلیسا و فضای مشرف به بیرون آن به عنوان پاساژ یا بانک استفاده نمود؟، حتی پرسیدن این سئوالات هم احمقانه است، چه برسد به اینکه از آشپزخانه کلیسا (اگر داشته باشد؟!) به عنوان غذاخوری و پخش غذا استفاده شود. پس با این توضیحات، به دلیل اینکه تمام مسائلی که مطرح شد، در اکثر مساجد ایران مشاهده می کنیم، جای طرح و بررسی دارد که از خود بپرسیم: آیا مسجد فقط و تنها فقط مسجد است؟، و تلاش کنیم تا در پایان مقاله به این جمله کوتاه دست یابیم: مسجد، مسجد است. برای رسیدن به این هدف از دیدگاه های مختلف به مقوله مسجد – مغازه ها نگاه می کنیم تا ببینیم واقعاً چه می کنیم.

فرهنگ:

در تاریخ اسلام می توان ریشه های جالبی از جدا کردن اقتدار اقتصادی از دین یافت، یکی از ساده ترین پیام های جدایی از ثروت طلبی در نماز اتفاق می افتد، یعنی در تفکر اسلامی، نماز نماد جدایی روح انسان از دنیا طلبی است، نمازی که نه تنها نماد و سمبولش مسجد است، بلکه تجلی تمامیت صحت و تکاملش در مسجد اتفاق می افتد، حالا تصور کنید که در حین تحقیق درباره این نوشتار با گوشهای خودم دیدم و لمس کردم (بله به واقع دیدنی بود این شنیدنی، و مانند سیلی بود این صدای زشت) که در فضایی چنین مسئولیت آور و طبیعتاً روحانی، همراه با شنیدن صدای اذان و اقامه، در مسجد صدای دیگری می پیچد که می گفت: شماره 127 به باجه 2

اقتصاد:

در اینجا فراموش نشود که کار و تلاش برای تأمین معاش خانواده و کسب روزی حلال در دین اسلام هم رده با جهاد در راه خداست، و این تنها بخشی از ستایش های دین اسلام برای کوشش در راه کسب درآمد است، اما به همان اندازه جدا کردن در دین اسلام دیده می شود، همانطور که بخش بزرگی از تاریخ اسلام به تعطیلی و بی اعتنایی به کار در زمان نماز و عبادت اختصاص یافته است. در حالی که هیچگاه عناصری مثل آشپزخانه یا بانک که معمولاً در مساجد ساخته می شوند، در هنگام نماز تعطیل نمی گردند، که البته عقلانی هم نیست که تعطیل شوند.

شریعت:

همانطور که همه می دانیم، مراجع تقلید در اسلام حکم راهبران دینی را دارند، و اجرای احکام آنان بر مسلمانان واجب است، پس اگر بخواهیم درباره این مقوله از منظر احکام و شریعت دین حرفی بزنیم چه کسی بهتر از مراجع، با هم چند جمله ای را در این باره از دو مرجع می خوانیم:

یک سئوال از مرحوم آیت الله بهجت:

مسجدى در كنار خيابان واقع شده و درآمد اوقافى هم ندارد، و مردم محل براى هزينه هاى آن دچار مضيقه شده اند. با توجه به اين كه حياط مسجد فضاى كافى براى احداث چند باب مغازه را دارد، و از نظر فضا هم مشكلى ايجاد نمى  شود، و صيغه وقف هم بر مسجد جارى نشده است، (سئوال کننده تمام مواردی که اگر یکی از آنها باشد، مسجد را تبدیل به مغازه می کنند را می گوید، تا بتواند به هر ترتیبی شده جواب مورد نظرش را بگیرد) آيا ساخت مغازه را اجازه مى  دهيد، تا درآمد آن صرف هزينه هاى مسجد گردد؟

جواب کوتاه و گویا است: جايز نيست.

همچنین آیت الله مکارم شیرازی در مصاحبه ای عنوان کرد: امروز در برخی از نقاط کشور رسم شده، آشپزخانه مساجد را اجاره می‌دهند تا پولش را صرف هزینه‌های مسجد کنند، که این کار درستی نیست. و حرام است. در برخی دیگر از نقاط، مسجد می‌سازند و بخشی از آن را مغازه می‌کنند که این کار حرام است و باید اهالی مسجد خودشان همت کنند، و خدا هم خرج مسجد را می‌رساند و نباید از این بابت نگرانی داشت.

و یک حدیث به نقل از اهل سنت:

خرید و فروش در مسجد حرام است، و سنت است که چنانچه کسی را می بینیم که از محیط مسجد برای معامله استفاده می کند، به او بگویید: خداوند تو را در تجارتت بی بهره کند!(مورد لعنت قرار گیرد)

دوری از کسب مال به جایی می رسد که برخی علما جستجو در پی اموال گم شده در مسجد را حرام می دانند، یعنی اگر کسی بخشی از اموال خود را در مسجد گم کرد، و برای پیدا کردن آن اعلان و اقدامی نمود کاری ناروا و حرام انجام داده است.

هیچ گاه مسجد متقدم تا مسجد متأخر جایگاه چنین سوداگری های اقتصادی نبوده است، اما امروز جای خالی پول همه جا حس می شود، و تاجایی پیش می رود که به بهانه اداره مکانی که یک سیستم حکومتی با ثروت بی اندازه در پشت آن قرار دارد، باز هم مشکلات اقتصادی بهانه ای می شود برای کسب درآمد، پولی که با توجه به احکام فوق، احادیث دینی و سنت پیامبر، صد در صد حرام است.

معماری:

 اما خارج از منظومه دین و با رجوع به اصالت ماهیت در کاربری های معماری، مسجد به دلیل کاربری مشخص و بی واسطه اش همچون کلیسا، معبد، کنیسه، مندیر و آتشکده از کاربری های اصیل در عرصه معماری به حساب می آید، یعنی در زمره کاربری هایی قرار می گیرد که هرگونه اختلاط در کاربری موجب از بین رفتن احساسات مراجعان نسبت به آن فضا و بی ارزش کردن مفاهیم آن می شود، به عبارتی اگر کسی قصد نابودی مفاهیم اینگونه کاربری ها را داشته باشد، به ترکیب آنها با کاربری های اقتصادی اقدام می کند.

در پایان:

با نگاهی مقایسه ای به آنچه ما با مساجد خود کرده ایم و آنچه مسیحیان با کلیساهای خود انجام داده اند، به درستی در میابیم که چه بر سر این کاربری آمده است، و منفعت طلبی تیغش را تا کجاها فرو کرده است، تیغی که از اینهمه مجرای حکومتی عبور کرده و می بُرد، آنهم فقط برای پول، ببین چه بر سر دیگر کاربری ها می آورد، وقتی کاربری با این درجه از اهمیت در حکومتی دینی مورد هجوم پول پرستانی از دل متولیان مساجد و هیئت امنای محترم قرار می گیرد، تکلیف ما و دیگر کاربری ها با این آدم ها که به عزیزترین کاربری خود به خاطر پول و قدرت رحم نمی کنند، کاملاً مشخص است، البته از طرفی ممکن است این افراد به دلیل جهل و نادانی، نفهمند که چه می کنند، پس باید به آنها جوابی داد از درون کتابی که ظاهراً خوب مطالعه نکرده اند:

وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلامًا (و هنگامي كه جاهلان آنها را مورد خطاب قرار دهند در جواب آن‌ها سلام می گویند)

در پایان به گرمی به این دوستان جاهل، متظاهر و دیگر هم صفتانشان سلام می کنیم.